Η ύψωση του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού έγινε από τον πατριάρχη Ιεροσολύμων Μακάριο. Οταν η Αγ. Ελένη έλαβε εντολή από τον Μέγα Κωνσταντίνο να αναζητήσει το Σταυρό του Ιησού, πήγε στα Ιεροσόλυμα. Τον βρήκε μαζί με τους άλλους δύο σταυρούς των ληστών πάνω σε πολλά αρωματικά άνθη στα οποία κυριαρχούσε μια πρασινάδα με δυνατή ευωδία. Το φυτό αυτό ονομάσθηκε βασιλικός (ονομάζεται και Σταυρολούλουδο). Επειδή δεν μπορούσε να ξεχωρίσει ποιος είναι ο σταυρός του Χριστού, απέθεσαν διαδοχικά τους σταυρούς σε μια χήρα που είχε πεθάνει. Οταν την άγγιξε ο σταυρός του Ιησού αμέσως αναστήθηκε. Επειδή ο κόσμος που ήθελε να προσκυνήσει τον Σταυρό ήταν πολύς ο πατριάρχης Ιεροσολύμων μακάριος τον ύψωσε εκ του άμβωνος και ο λαός φώναξε «Κύριε Ελέησον». Την ύψωση αυτή, του Τιμίου Σταυρού εορτάζουμε στις 14 Σεπτεμβρίου.
Σύμφωνα με την παράδοση το μήκος του Τιμίου Σταυρού ήταν περίπου 4,5 μέτρα, το πλάτος του περίπου 2,40 και το πάχος του μία πιθαμή περίπου.
Στα Ιεροσόλυμα, από την Αγία Αυλή (ονομάζεται έτσι αύλιος χώρος περίπου 400 τετραγωνικών μέτρων) μία και μοναδική πόρτα οδηγεί στο εσωτερικό του Ναού της Ανάστασης. Μετά το παρεκκλήσι του Ακανθίνου Στεφάνου υπάρχει μια μεγάλη πύλη, κατεβαίνοντας 29 σκαλιά βρίσκεται στο υπόγειο παρεκκλήσι της Εύρεσης του Τιμίου Σταυρού. Από τη νότια πλευρά του ξεκινά σκάλα από 13 σκαλιά που οδηγεί στο Σπήλαιο της Εύρεσης του Τιμίου Σταυρού. Το σπήλαιο διαιρείται σε δύο μέρη:στο αλτάριο των Λατίνων (όπου βρίσκεται άγαλμα της Αγίας Ελένης που κρατά τον Τίμιο Σταυρό) και στο δεύτερο που ανήκει στους Ελληνορθόδοξους, υπάρχει μαρμάρινη πορφυρόλευκη πλάκα με χαραγμένο το σύμβολο του Σταυρού και την επιγραφή ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΝΙΚΑ ΑΩΙ (1810) και είναι το σημείο που βρέθηκε ο Τίμιος Σταυρός.
Ο Μ. Κωνσταντίνος από την εποχή που πολεμούσε εναντίον του Μαξεντίου είχε δει το σημάδι του Σταυρού στον ουρανό, το οποίο έγραφε στα ελληνικά: «Εν Τούτω Νίκα». Μετά την έλευση τμήματος του Τιμίου Σταυρού και των καρφιών που σταυρώθηκε ο Ιησούς στη Βασιλεύουσα ο Κωνσταντίνος έφερε στην πολεμική του ενδυμασία, για ευλογία, τα καρφιά. Το 614 οι Πέρσες πήραν από την Ιερουσαλήμ το τμήμα του Τιμίου Σταυρού που είχε μείνει εκεί. Ο Αυτοκράτορας Ηράκλειος έκανε εκστρατεία και πήρε πίσω τον Σταυρό.
Σήμερα εορτάζει και πάλι η Ιερά Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου διότι κατέχει τμήμα του Τιμίου Ξύλου.
Ανήμερα της γιορτής οι νοικοκυρές αναπιάνουν το προζύμι. Δηλαδή κάνουν ζυμάρι, βάζουν επάνω του ένα κλωνάρι από το βασιλικό που παίρνουν από την εκκλησία και ως την άλλη μέρα φουσκώνει και γίνεται προζύμι από μόνο του.
